Pojawienie się objawu w rodzinie z pewnością wywołuje niepokój u jej członków. Tym objawem może być jakaś diagnoza jak na przykład depresja, zaburzenia lękowe lub też niepożądane zachowania jak choćby używanie substancji psychoaktywnych, zaniedbywanie obowiązków.
Objaw jest uciążliwy, a więc może motywować do poszukiwania pomocy.
Często na terapię zgłaszają się osoby z oczekiwaniem pozbycia się określonego problemu. Podejście systemowe rozumie wystąpienie objawu jako pełniącego jakąś funkcję w określonym systemie rodzinnym. Aby to wyjaśnić posłużę się przykładem.
Wyobraźmy sobie rodzinę z parą rodzicielską i nastolatkiem Antkiem. Chłopak wzbudza niepokój rodziców swoim wycofaniem. Na wiele godzin zamyka się w swoim pokoju, przyjął alternatywny styl ubierania się, a od niedawna również samookalecza się. Początkowo korzystał ze wsparcia psychologa szkolnego, który zasugerował rozpoczęcie psychoterapii.
Terapeuta systemowy opisaną sytuację będzie analizował pod kątem funkcji jaką pełni objaw w rodzinie. Czyli po co on się pojawił. Dogłębne zrozumienie funkcji objawu umożliwi na dalszych etapach zmianę. W opisanej sytuacji, w toku terapii rodzinnej mogłoby się okazać, że para rodzicielska jest skonfliktowana ze sobą. Wszelkie próby rozmowy o trudnościach w relacji kończą się kłótniami i rozważaniami o rozwodzie. Ich syn przejawiając trudne zachowania ściąga na siebie uwagę rodziców. Ponieważ oboje go kochają, to współpracują ze sobą, aby mu pomóc. W efekcie zamiast się kłócić lub rozważać rozstanie zajmują się Antkiem. Objaw może w ten sposób stabilizować rodzinę.
Innym przykładem może być sytuacja, w której matka żali się córce Annie na to, jak nieszczęśliwa czuje się w związku. Opowiada o tym, że mąż nie wypełnia swoich obowiązków, nie dba o nią w relacji, zawodzi. W efekcie dziecko chcąc wesprzeć matkę wchodzi w konflikt z ojcem. Zachowanie matki wciągnęło Anię w rodzaj koalicji, który skutkuje utrudnionym dostępem do relacji z ojcem. Córka jest lojalna wobec matki i skonfliktowana z ojcem. Jeśli na przykład ojciec odejdzie z rodziny, to dziecko może czuć nieuświadomiony przymus przyciągania go do rodziny. Może to robić poprzez objaw w postaci na przykład zaburzeń zachowania.
Te przykłady wyjaśniają istnienie objawu w aspekcie systemowym, a więc wiążącym się z funkcjonowaniem systemu rodzinnego. Wynika z nich, że objaw obok trudności daje niektórym, a czasami wszystkim członkom rodziny również jakieś korzyści. Nie są one uświadomione, a często gdy nazwane są wręcz trudne do przyjęcia.
Terapeuta systemowy, aby rozpoznać funkcję objawu stosuje pytania o to czym zajmowaliby się członkowie rodziny, gdyby objawu nie było. Co by robili? Czemu poświęcaliby swoją uwagę i czas? Po co rodzinie określone zachowania, a więc jaki jest zysk z objawu? W jaki sposób uwaga kierowana na objaw wzmacnia go?
Celem terapii systemowej nie jest rozpoznanie genezy zgłaszanego problemu, ale koncentracja na pozytywnej zmianie. Zmiana u jednego członka rodziny wpływa na pozostałych. Wynika to z przyczynowości cyrkularnej. Wszyscy są ze sobą powiązani. Nie można zatem określić co jest przyczyną, a co skutkiem. Nie jest to też konieczne dla skuteczności terapii.
Klasycznie rodziny przechodzą przez specyficzne etapy opisane w cyklu życia rodziny. Początkowo są parą sympatii/narzeczeńską, następnie małżeńską. Potem rodziną z małymi dziećmi, następnie dzieci idą do szkoły, aby w następnej kolejności wejść w okres nastoletni. Po tym okresie następuje separacja od rodziny pochodzenia, a rodzice zostają ponownie jako para. Za jakiś czas kończą pracę zawodową. To oczywiście dość tradycyjne ujęcie. Obecnie jest większa różnorodność, a także pary czy polikuły, bezdzietne związki oraz rodziny zrekonstruowane zwane patchworkowymi. Mimo to również te rodziny przechodzą przez różne fazy rozwojowe.
Przejście do kolejnej fazy jest możliwe, gdy zadania poprzedniej zostały zrealizowane. Pojawienie się objawu może służyć rodzinie poprzez blokowanie przejścia do kolejnej fazy, na którą rodzina nie jest gotowa. Służy więc jej stabilności, zachowaniu homeostazy. Zerknijmy na przykłady.
Wracając do Antka i jego rodziców, nie może się on stopniowo separować od rodziców ponieważ gdy objawy znikną, to małżeństwo jego rodziców prawdopodobnie się rozpadnie. A zatem realizowanie zadań rozwojowych jest zablokowane w służbie stabilności rodziny.
Podobnie jest w sytuacji Anny, która wspierając mamę, a z czasem przyciągając ojca jest tak skoncentrowana na stabilizowaniu rodziny, że może jej zabraknąć zaangażowania, czasu i energii na własne zadania rozwojowe jak na przykład przynależność do grupy rówieśniczej służąca budowaniu własnej tożsamości.
Objawy Antka i Anny służą podtrzymaniu status quo rodziny, blokują zmianę.
Objaw może też umożliwiać któremuś z członków rodziny wyrażenie własnego zdania, a więc choćby fragmentaryczną separację.
Wyobraźmy sobie rodzinę Kasi, której mama jest nadmiarowo opiekuńcza, traktuje swoją córkę jak małe dziecko pomimo, że Kasia ma już 13 lat. Dziewczyna zaczęła początkowo odmawiać niektórych posiłków,a gdy mama naciskała na jedzenie proponując przygotowywanie tych ulubionych przez córkę, zaczęła odmawiać wszystkich. Kasia nie rozumiała co jest przyczyną, bo objaw nie był świadomie zaplanowany. Mama się niepokoiła. Terapeuta zauważył, że mama dziewczyny nadmiarowo realizując potrzeby córki nie tworzyła dla niej przestrzeni do rozwijania samodzielności, robienia czegoś po swojemu. Również nie robiła tego rozmyślnie, ale z miłości do córki. Nie rozumiejąc opisanych zależności, nie mogły rozmawiać o problemie, a tym bardziej go rozwiązać.
Niektóre objawy służą zbudowaniu lub wzmocnieniu więzi przed zbliżającą się separacją.
Sylwia ma 15 lat i jak to nastolatka coraz więcej czasu spędza z rówieśnikami. Jednocześnie czuje, że coraz częstsze są dni, w których nie chce jej się wychodzić z łóżka. Stopniowo przestaje chodzić do szkoły, co wywołuje reakcję rodziców. Mama rozmawia z Sylwią o tym jak ważne jest chodzenie do szkoły, okazuje jej uwagę. Dzwoni do taty, który mieszka i pracuje za granicą. Przyjeżdża on wesprzeć córkę, zapisuje do psychologa i regularnie zawozi do poradni. W efekcie poprzez objaw zostaje wzmocniona relacja z rodzicami, a jest to ważne, aby w bezpieczny sposób Sylwia mogła się separować, co jest jednym z głównych zadań rozwojowych nastolatka. Troska i zaangażowanie rodziców dają bezpieczną bazę do kolejnego etapu rozwojowego. Bez objawu byłoby to nieosiągalne.
Kiedy na terapię rodzinną?
Cele terapii rodzinnej to zazwyczaj:
Typowe przeciwwskazania do terapii rodzin:
Opisane przykłady opisują fikcyjne rodziny i zostały opracowane na podstawie doświadczenia autorki.
Bibliografia:
Autorka: Aleksandra Pieślak – psychoterapeutka, pedagożka, terapeutka środowiskowa
